Kolekcja Xawerego Dunikowskiego
Xawery Dunikowski (1875-1964) wybitny rzeźbiarz i pedagog zatroskany o los własnych prac, które tkliwie nazywał swoimi dziećmi, postanowił przekazać je pod opiekę Państwa Polskiego. Jubileuszowa wystawa jego twórczości w Muzeum Narodowym w Warszawie na przełomie 1948 i 1949 roku stała się przyczynkiem do obdarowania Ludowego Wojska Polskiego wystawionymi dziełami. Dar ten obejmował 151 rzeźb, 20 obrazów i 25 rysunków. W zamian za to Ministerstwo Kultury i Sztuki przyrzekło oddać artyście warszawską Królikarnię na pracownię, mieszkanie i muzeum prac. Jednak odbudowa zniszczonej w czasie wojny Królikarni trwała tak długo, ze dopiero w pierwszą rocznicę śmierci artysty otworzono ekspozycję jego dzieł przekazanych przez Mariana Spychalskiego w imieniu Ludowego Wojska Polskiego. Przekaz obejmował: „dzieła i pamiątki Mistrza Rzeźby Polskiej Budowniczego Polski Ludowej Profesora Xawerego Dunikowskiego zapisane ostatnią jego wolą jako dar dla społeczeństwa i Państwa Polskiego”.
Kolekcja Muzeum została wzbogacono w następnych latach o darowizny i przekazy instytucji i osób prywatnych (m. in. Antoine’a Cierplikowskiego i córki Artysty–Marii Xawery Dunikowskiej) oraz zakupy. Obecnie w zbiorach Muzeum oprócz 108 obrazów, 246 szkiców malarskich i 380 rysunków, znajduje się ponad 500 rzeźb ze wszystkich okresów twórczości Xawerego Dunikowskiego, począwszy od terakotowych, wykonanych w czasie studiów Portretu kuzynki i Skąpca (obie z 1896) do szkiców Żołnierza Polskiego z 1963 roku-ostatniej realizacji pomnikowej artysty. Do najciekawszych obiektów z wczesnego okresu należą: nagrodzona złotym medalem krakowskiej ASP praca dyplomowa - impresjonistyczny Portret Henryka Szczyglińskiego (1898), realistyczny Portret Matki (1899), ekspresyjny Prometeusz (ok.1900). Kompozycja ta stała się zapowiedzią dalszego etapu twórczości, w którym artysta podejmował (nowe w rzeźbie polskiej) tematy dotyczące egzystencji człowieka, tajemnicy narodzin i przemijalności życia: Tchnienie (1903), cykl Kobiet brzemiennych (1906) Ewa I (1906) i Ewa II (1918). Nowe treści rzeźb wymagały poszukiwania nowych rozwiązań formalnych. Dzieła te charakteryzują się uproszczeniem formy, ekspresyjnym spiętrzeniem brył i dualizmem postaci Fatum (1904), Macierzyństwo (1904). Z tego okresu twórczości na uwagę zasługują bardzo cenione przez współczesnych portrety, m. in. Kazimierza Kamińskiego (1907), Franciszka Mączyńskiego (1912), Ludwika Solskiego (1912), Ignacego Daszyńskiego (1912) oraz mniej znane rzeźby sakralne: Zwiastowanie (1907), Madonna (1910) i projekty do portalu kościoła OO. Jezuitów w Krakowie (1910-1912).
Drugim ważnym etapem w twórczości Dunikowskiego był tzw. okres paryski przypadający na lata 1914 – 1922. W Paryżu powstały dwie monumentalne kompozycje uznawane za arcydzieła: Autoportret (1917-1920) i Grobowiec Bolesława Śmiałego (1917). Z tego czasu pochodzą także liczne portrety, dla których inspirację stanowiła archaiczna rzeźba grecka: Kobieta kartagińska, Głowa śpiewaka greckiego oraz liczne, bliskie stylistyce art deco portrety Polek, Amerykanek, Francuzek.
W latach 20.i 30. artysta brał udział w konkursach na pomniki: Józefa Dietla,1936, Kazimierza Pułaskiego (1938-1939), Marszałka Józefa Piłsudskiego(1938-1939). Szkice rysunkowe i rzeźbiarskie do nich wchodzą w skład zbiorów. Artysta pracował także nad zamówieniami kościelnymi. Ewangeliści do seminarium w Krakowie, figury świętych: Barbary i Feliksa do niezrealizowanego tympanonu katedry w Katowicach oraz św. Franciszek i Feliks do kościoła w Marysinie Wawerskim. Niezwykle cennym zbiorem z lat 1924-1929 jest słynny cykl Głów Wawelskich, przeznaczony do umieszczenia w kasetonach Sali Poselskiej Zamku na Wawelu. Ponad 60 rzeźb tego cyklu stanowi bogatą galerię typów ludzkich. Są wśród nich portrety królów polskich i wieszczów narodowych (Mickiewicz, Słowacki) oraz przyjaciół (Władysław Jarocki, Ludwik Solski, Józef Kuczyński) i uczennic rzeźbiarza. Artysta kontynuował ten cykl w latach 1954-1961 tworząc tzw. Panteon Kultury Polskiej. Tworzą go portrety osobistości ze świata sztuki i teatru (Wyspiański, Boznańska, Modrzejewska), nauki (Śniadecki, Curie-Skłodowska), polityki (Waryński, Marchlewski, Dzierżyński).
W latach 30. Dunikowski zadebiutował jako malarz i z tego okresu pochodzą autoportety, portrety córki Xawery i jej matki - Sary Lipskiej.
W latach 1940-1945 był więźniem obozu koncentracyjnego w Oświęcimu. W zbiorach przechowywane są rysunki przedstawiające wnętrze stolarni, w której rzeźbiarz pracował i portrety współwięźniów. Swoje traumatyczne przeżycia z obozu wyraził w obrazach nazywanych Cyklem Oświęcimskim. Należą do nich m.in. Boże Narodzenie w Oświęcimiu w 1944 roku, Orkiestra, Ruszty, Droga do wolności. Po wyzwoleniu obozu chory Dunikowski trafił na rok do szpitala, ale już w 1946 roku stworzył Robotnika, pierwszą powojenną rzeźbę. Marzeniem rzeźbiarza było tworzenie pomników. Szkice, projekty i makiety do najbardziej znanych realizacji (pomników: Czynu Powstańczego na Górze św. Anny i Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej w Olsztynie) tworzą cenny materiał badawczy. Bardzo interesujące są kontrowersyjne projekty pomnika Marszałka Józefa Stalina (1954) i portrety Włodzimierza Lenina (1949). Uzupełnieniem zbiorów artystycznych Dunikowskiego jest archiwum zawierające materiały: biograficzne i twórczości artystycznej, korespondencje oraz fotografie. Muzeum w Królikarni przechowuje także wyposażenie pracowni rzeźbiarza (m.in. kawalety, dłuta, palety, pędzle) i pamiątki osobiste, a także interesujący zbiór cenionej przez artystę sztuki huculskiej (skrzynie, ceramika i świeczniki).